تئاتر در خدمت کاهش فاصله اجتماعی

معرفی یک نمونه عملی از به کارگیری امکانات تئاتر مشارکت در کشور چین

در سال‏های اخیر استفاده از ظرفیت تئاتر و دیگر شکل‏های نمایش خلاق در امر آموزش روز به روز صورت گسترده‏تر و فراگیرتری به خود گرفته است. با این حال، متاسفانه در کشور ما به رغم وجود پتانسیل‏های لازم و از جمله نیروی متخصص دانشگاهی به این قابلیت چندان توجه نمی‏شود. در حالی که توجه به کارکرد آموزشی و اجتماعی تئاتر می‏تواند علاوه بر اشتغال‏زایی برای این طیف وسیع کارشناسان، عاملی برای فراگیر شدن هنر تئاتر و حل برخی از مشکلات روحی روانی و اجتماعی باشد. آشنایی با تجربیات سایر کشورها در این زمینه می‏تواند مفید و نقطه شروع مناسبی برای اندیشیدن به این مسئله باشد. چ/ق
ایجاد و گسترش موسسات آموزشی عمومی از طرح‏های عام المنفعه، خصوصا در کشورهای در حال رشد است. موسسه «هوا-دان» (Hua-Dan) یکی از این قبیل مراکز است که در پایتخت چین، «جایی که در آن نابرابری طبقاتی بین اغنیاء و فقرا به درجه انفجار می‏رسد»، از طریق برگزاری کارگاه‏های عملی رایگان کارگران مهاجر و خصوصا زنانی را که برای کار به شهر می‏آیند، آموزش می‏دهد. چ/ق

این گزارش بر مبنای خبر کوتاهی که چند ماه پیش تحت عنوان « تئاتر در خدمت کاهش فاصله اجتماعی» در یکی از روزنامه‏های صبح پاریس (وان مینوت) منتشر شد و زمینه آشنایی نگارنده با پایگاه اینترنتی این گروه را فراهم آورد و نیز اطلاعات مندرج در این پایگاه اینترنتی تنظیم شده است. چ/ق

همه چیز از یک زندان شروع شد
کارولین واتسون (Caroline Watson)، موسس بریتانیایی «هوا-دان» خود متولد هونگ کونگ است. در حین تحصیل در دانشگاه لانکاستر انگلستان بود که تمرینات تئاتر مشارکت توجه‏اش را جلب کرد. بعدها، کار روی موضوع رساله پایان نامه‏اش که به مسئله تئاتر در زندان‏ها اختصاص داشت او را به این فکر انداخت که چطور می‏توان از ظرفیت‏ها و قابلیت‏های تئاتر مشارکت در ایجاد تغییرات مثبت در افراد و جامعه‏شان، خصوصا در کشوری مثل چین استفاده کرد؟ چین یکصد و پنجاه میلیون نفر مینگون (کارگر کشاورزی) دارد؛ شهروندان درجه دویی که به سختی مزدی دریافت می‏کنند یا از خدمات تامین اجتماعی و آموزش بهره‏مند می‏شوند. تازه، تمام اینها صرف نظر از خشونت‏ها و رنج‏هایی است که زنان قربانی مستقیم آنها هستند. «کارین سزمک» از یونسکوی پکن خاطر نشان می‏سازد: «حتی اگر دولت تلاش کند که وضع مهاجران را بهبود بخشد، هنوز کارهای بسیاری برای انجام دادن وجود دارد. مخصوصا در مورد زنان که به طور مضائف در معرض تبعیض قرار دارند؛ هم به عنوان مهاجر و هم به خاطر زن بودن.» به این ترتیب بود که کارولین از زمان بازگشت به چین، از پائیز سال 2004 موسسه هوا-دان (نام یکی از پرسوناژهای مونث اپرای پکن) را راه‏اندازی و توجه خودش را به طور ویژه روی کارگران مهاجر کم مهارت متمرکز کرد زیرا عقیده داشت با این کار علاوه بر اینکه مهارت این افراد را در جهت بهبود شرایط زندگی‏شان بالا خواهد برد به روند گسترش تساوی حقوقی و تساوی مشارکت افراد در روند توسعه کشور کمک خواهد کرد. چ/ق

خواهی نشوی رسوا... چ/ق
هیچ کجای دنیا تغییر آسان‏تر از چین امروز نیست. به این ترتیب، هوا-دان مهمترین هدف خود را در این می‏داند که به افراد عادی در ایجاد یا تقویت مهارت هایی کمک کند که به آنها امکان می دهند راحت تر خودشان را با این تغییرات سازگار کنند. «وقتی جهان اطراف ما تغییر می‏کند، معمولا به این معنی است که ما هم باید تغییر کنیم. اگر تغییر نکنیم در مقابل مشکلات جدیدی که پیش روی مان قرار می‏گیرد آسیب‏پذیر می‏شویم. در این موقعیت، خلاقیت یک فرایند طبیعی است و یک پاسخ مثبت به تغییر پیش آمده است. احساس می‏کنیم که لازم داریم به گونه‏ای متفاوت عمل یا کار کنیم چون مشکلات افزایش یافته‏اند.» (تمرین خلاقه، راهنمای خلاقیت در توسعه، نوشته دیوید کلاس، 2003) چ/ق
بهره گیری از تکنیک‏ها و روش‏های تئاتری برای بررسی مشکلات زندگی روزمره افراد و پیدا کردن راه حل‏های خلاقانه برای حل این مشکلات از برنامه‏های اصلی «هوا-دان است». آموزش و تقویت مهارت‏های تفکر خلاق، مهارت‏های کار گروهی، مهارت‏های بیانی و توسعه و ترویج خصلت‏های ابتکار عمل، خودآگاهی، اعتماد به نفس و... چ/ق
کارگاه‏های هوا-دان طیف متنوعی از تکنیک‏ها را در بر می‏گیرند: نمایش بداهه، قصه‏گویی، نقش‏بازی کردن، بازی‏های تیم سازی (Team-building)، تمرین‏های تفکر خلاق که همه و همه به توسعه و بهبود خصائلی مثل خودباوری، مهارت‏های ارتباطی، توانایی کار کردن به عنوان بخشی از یک گروه، مهارت‏های رهبری و خلاقیت کمک می‏کنند. این کارگاه‏ها از فرایندهای تئاتری برای آزمودن مشکلات پیش روی افراد و کشف راه‏های خلاقانه برای حل این مشکلات نیز استفاده می‏کنند. چ/ق
از ورای این فرایندها و از ورای کشف ظرفیت‏های خلاق است که افراد تشویق می‏شوند بین کار انجام شده در کارگاه‏ها و کاربردهای آن در «دنیای واقعی» خودشان ارتباط برقرار کند. در نتیجه، آنها قادر می‏شوند مهارت‏های فراگرفته خود را برای تقویت ظرفیت‏هایشان در تمام سطوح زندگی به کار گیرند. چ/ق

از کارولین تا لان‏لان (Lan lan)، از انگلستان تا چین...
لان‏لان یک دختر مهاجر تخیلی است که شرکت‏کنندگان در برنامه‏های کارگاه از خط خطی کردن و بازنمایی واقعیت زندگی بسیاری از دختران مهاجر ساخته‏اند: دختری از اهالی روستای گانسو (یکی از فقیرترین شهرستان‏های چین) که در هجده سالگی از خانه خود رانده می‏شود زیرا والدین‏اش می‏خواسته اند به زور او را به مردی محلی شوهر دهند. لان‏لان با حقوق اندکی به عنوان پیشخدمت در بیجین (Beijinh) مشغول به کار می‏شود. کارفرما به بهانه هایی مثل یاددادن کامپیوتر و غیره به سوءاستفاده جنسی از او می‏پردازد و... چ/ق
در حال حاضر «لان‏لان» تبدیل به یکی از پرسوناژهای دائمی کارگاه‏های «هوا-دان» شده است و موقعیت بسیار خوبی برای ملموس ساختن موضوعات زندگی دختران مهاجر و حرف زدن از آنها در کارگاه ها فراهم می‏سازد. به این ترتیب، از ورای صحبت کردن زنان مهاجر درباره لان لان ما بسیاری از پیامدهای مربوط به مهاجرت این زنان لمس می‏شود. چ/ق

گوهر خود را هویدا کن، کمال این است و بس... چ/ق
«هوا-دان» معتقد است که کارگاه‏‏های تئاتری بهترین وسیله برای کمک به افراد در گسترش و تقویت توانایی‏هایشان است. هیچ روش آموزشی دیگری نمی‏تواند به اندازه تئاتر فرد را با زندگی در خلاقه‏ترین و عمیق‏ترین سطح آن درگیر کند. این تئاتر به طور خاص است که در عین فراهم آوردن یک تجربه آموزشی الهام‏بخش، افراد را به طور فیزیکی، ذهنی، احساسی و تفکری درگیر می‏کند و مهارت‏های حیاتی ضروری را برای یک زندگی شاد و موفقیت‏آمیز تقویت می‏کند. چ/ق
از طرفی، فعالیت‏های موسسه بر مبنای این اصل شکل می‏گیرد که هر کس در درون خود ظرفیتی منحصر به فرد دارد. اما فقط تعداد بسیار کمی از افراد این فرصت و شانس را پیدا می‏کنند که به کمک آموزش‏های الهام‏بخش استعداد منحصر به فرد خودشان را بروز دهند. ولی متاسفانه در آموزش‏ به شیوه‏های سنتی به جای اینکه کوشش شود مهارت‏های افراد در کسب دانش افزایش یابد صرفا به آموزش خود دانش اکتفاء می‏شود. چ/ق

پروژه‏های «هوا-دان» چ/ق
«هوا-دان» تا به حال کارگاه‏های آموزشی متعددی را به سفارش چند موسسه معتبر چین به اجرا گزاشته است. تعدادی از این پروژه‏ها عبارتند از: چ/ق

پروژه پرفورمانس یکشنبه بعد از ظهرها
در حال حاضر کارگاه‏های آموزشی یکشنبه بعد از ظهر به یکی از برنامه‏های ثابت «هوا-دان» تبدیل شده است. این کارگاه‏ها برای علاقه‏مندان به تئاتر مشارکت یک فرصت ثابت هفتگی فراهم می‏کنند تا در یک فضای خلاقه و صمیمی به راه حل‏هایی برای مشکلات خود دست یابند. پروژه یکشنبه‏ها از تکنیک‏های پرفورمانس برای تقویت مهارت‏های خود-بیانگری (self-expression)، خلاقیت، خود-ارزیابی (self-esteem)، و اعتماد به نفس استفاده می‏کند. «هوا-دان» در حال حاضر. چ/ق

پروژه داگونگ مازی جیم
در پائیز سال 2004 و بهار سال 2005 هوا-دان کلاس‏هایی ده هفته‏ای را با مشارکت داگونگ ما زی جیم (Da Gong Mei Zhi Jia)، یک تشکیلات معروف، که به مهاجران کارگر در بیجین (Beijinh) کار می‏کند، برگزار کرد. این کلاس‏ها به صورت هفته‏ای یک جلسه و هر جلسه به مدت سه ساعت اجرا شد و شامل تمرین‏هایی برای تقویت تفکر خلاق، ساختن گروهی، مهارت‏های رهبری و ارتباطات بود. طی این کلاس‏ها، در یک فضای دوستانه و حمایتگر، برای کشف مسائل تجربیات شخصی افراد در زندگی روزمره و کشف و بررسی راه حل‏هایی برای این مسائل از فرایندهای تئاتری استفاده شد. چ/ق
برخی از موضوعاتی که در این کارگاه‏ها مطرح شد عبارت بود از جدا شدن از خانواده، احساسات و مفاهیم خانه، مشکلات مربوط به حقوق مهاجران زن (مثلا آزار جنسی، شرایط زندگی و...)، انتظارات در روستا در مقابل واقعیت زندگی در شهر و فشار خانوادگی برای بازگشت به خانه. چ/ق

پروژه اسکولتینگ این تایم
«هوا-دان» با هدف توسعه مهارت‏های کلیدی ضروری برای بخش صنعتی کلاس‏هایی هشت جلسه‏ای را با مشارکت اسکولتینگ این تایم (Scultping in time) اجرا کرد. هدف این پروژه تقویت مهارت‏های ابتکار عمل، ارتباطات موثر، مهارت‏های حل مشکل و مهارت‏های عمومی گروه (general team) است


و اما چه ربطی به ما دارد؟ چ/ق
همانطور که در مقدمه اشاره شد، در جامعه رو به رشد ایران، که همچون دیگر کشورهای در حال توسعه با تبعات فرهنگی و اجتماعی توسعه و معضلات مربوط به آن رو‏به‏روست و هر از چندی شاهد عود کردن یک پدیده ناهنجار اجتماعی مثل فرار دختران نوجوان از خانه است، استفاده از تکنیک‏ها و شیوه‏های تئاتر مشارکت می‏تواند راهی مناسب برای تعدیل یا حتی مداوای این قبیل جراحات باشد. به کارگیری امکانات تئاتر در زندان‏ها و مراکز بازپروری بزه‏کاران، در مدارس، مراکز مشاوره زنان و مشاوره خانواده و... می‏تواند به سادگی و با مشارکت نهادهای متولی امور آموزشی و فرهنگی مثل وزارت آموزش و پرورش، سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان زندان‏ها و ... تئاتر را از پدیده‏ای صرفا روشنفکری و خاص طبقه‏ای خاص به پدیده‏ای عام و عمومی تبدیل کند و آن را به بطن جامعه ببرد. چ/ق

از طرف دیگر، رشد و گسترش دانشکده‏های تئاتری و افزایش فزاینده فارغ التحصیلان تئاتری نیز در غیاب رشد و گسترش امکانات اجرایی مثل تماشاخانه‏ها و ... می‏تواند هم یک تهدید و هم یک فرصت باشد: «تهدید» از آن جهت که جذب نشدن این پتانسیل کارشناسی به فعالیت‏های مرتبط می‏تواند به تدریج باعث یاس و بی‏انگیزگی تحصیل‏کردگان این رشته شده و گرایش آنها را به امور غیرتخصصی در پی داشته باشد و «فرصت» از آن نظر که تزریق این پتانسیل به بدنه اجرایی کشور می‏تواند به تئاتر جنبه‏ای کاربردی داده و فرصتی فراهم ‏کند که تحصیل‏کردگان تئاتری در قحطی امکانات تئاتری و تالار نمایش و بودجه و... در فعالیتی تخصصی مشغول به کار شوند. چ/ق

لذا، با توجه به دو جنبه‏ای که ذکر شد، توجه به ترویج تئاتر مشارکت می‏تواند امری بسیار مفید و موثر باشد. اگرچه احتمالا پیش از این تجربیات متعددی در این زمینه صورت گرفته و هنرمندان تئاتر کشورمان تجربیات متعددی در این زمینه داشته‏اند اما قطعا این تجربیات پراکنده و گذرا بوده است. ایجاد و گسترش موسسات و گروه‏های مشابه با آنچه پیشتر معرفی شد می‏تواند اینگونه تجربیات را وارد فاز جدی‏تری از طراحی و سازماندهی کند. امید است که به زودی رشد و گسترش نظام یافته نهادهایی از این دست را در کشورمان که با پشتوانه دانش نظری و حمایت سازمان‏های زیربط فعالیت می‏کنند شاهد باشیم. چ/ق