نقد تئاتر به مثابه دستگاهی ارتباطی

(همراه با ملاحظاتی در باب نقد تئاتر در ایران)

مقدمه

نقد در پائین‏ترین مرحله هرم ادبی قرار دارد... حتی پائین‏تر از بازی با قافیه در شعر...

فلوبر (نامه به لوئیس کولت – 28 ژوئن 1853)

این دیدگاه تحقیرآمیز «فلوبر» نسبت به منتقدان در طول تاریخ به دفعات و اشکال مختلف از طرف هنرمندان تکرار شده و نشان دهنده آن است که همواره سد بلندی در مقابل ارتباط و تفاهم این دو دسته وجود داشته است. بخش مهمی از این مسئله، چنانکه خواهیم دید، ناشی از «سلیقه»ای بودن هنر و ابهام در «معیار»های ارزیابی آن است. کتاب‏ها و مقالات متعددی در زمینه نقد هنر و خصوصا نقد ادبی به فارسی نوشته یا ترجمه شده است: چه آثاری که به جنبه‏های نظری این فن پرداخته‏اند و چه آثاری که در قلمرو نقد عملی، آثار هنری و ادبی را بررسی کرده‏اند. در حوزه تئاتر نیز کتاب‏ها و مقالات نقادانه بسیاری در بررسی آثار (نمایشنامه یا نمایش) نگاشته شده است. اما، بعید است که اثر کامل و جامعی در خصوص جنبه‏های نظری و اصول و فنون نقد تئاتر نوشته شده باشد. واین سوال به ذهن خطور می‏کند که آیا امکان دست‏یابی به بوطیقایی جامع در خصوص نقد تئاتر و اصول و فنون آن وجود دارد یا چنین آرزویی اساسا سرابی بیش نیست؟

این نوشتار قصد و امکان پاسخ دادن به سوالات بنیادینی از این دست را ندارد. در مقابل، مایل است با در نظر گرفتن نقد به مثابه دستگاهی ارتباطی به برخی از آسیب‏ها و عوامل مختل‏کننده این ارتباط ، خصوصا با در نظر گرفتن وضعیت آن در ایران، بپردازد.

نقد به عنوان دستگاهی ارتباطی

هر فعالیت هنری، فرآیندی ارتباطی است که از طریق اثر هنری (رسانه) برای انتقال پیامی از طرف هنرمند (فرستنده) به مخاطب (گیرنده) صورت می‏گیرد. اگرچه ممکن است در برخی هنرها مثل شعر، موسیقی، نقاشی و حتی سینما گاهی این ادعا که هنرمند قصد تاثیر گذاشتن بر روی مخاطب دیگری را نداشته و فقط خواسته «برای دل خود» کار کند پذیرفتنی باشد، اما در تئاتر که تماشاگر «همزاد» بازیگر و در نتیجه دومین رکن نمایش محسوب می‏شود قابل قبول نیست.

نقد هنری و به طریق اولی نقد دراماتیک نیز خطاب به یک «مخاطب» نوشته می‏شود و هرگز نمی‏تواند «گفت‏و‏گوی درونی» منتقد با خود باشد. لذا می‏توان آن را به عنوان دستگاهی ارتباطی در نظر گرفت: «نقد دراماتیک از زمان به وجود آمدن هنر گفت و گو بوده است. از این جهت است که اینچنین به تماشاگر [مخاطب] مرتبط است.[...] ارزیابی یک نمایش قبل از هرچیز نوعی مبادله احساسات و برقرار کردن ارتباط بین تماشاگرانی است که ذائقه مشترکی دارند.»

به این ترتیب، می‏توان شمایلی درختی از مدل ارتباطی نقد تئاتر به شکل زیر ارائه داد...

متن کامل مقاله در شماره 69 فصلنامه هنر